סינדרום שבתאי: איתן בוגנים, יוסל ברגנר, אבי יאיר, חן כהן, יוחנן סימון, יונתן צופי, ג'וודט מהמט קוסמן, ליטל רובינשטיין

הביטוי "כתוב בכוכבים" משקף את הקשר התרבותי, הרגשי והנפשי בין האדם לגרמי השמים, ומבטא את רעיון הגורל כמה שכתוב מראש בהשפעה המטאפיזית של הכוכבים. לאורך הדורות – הָחֵל באסטרונומיה של העת העתיקה ביוון ורומי, עבוֹר בפיתוחים האסטרונומיים של העולם הערבי, דרך החידושים של הרנסנס באירופה ועד למאגיה של המיסטיקה היהודית – נפוצו הגיונות וקשרים סמליים בין כוכב הלכת שבתאי ומצב הרוח הקרוי מלנכוליה. כוכב הלכת שבתאי (סטורן), מהאִטיים במסלולם סביב השמש, זוהה עם תכונות של כבדוּת והרהור, והוא מלווה את התערוכה כסמל קוסמי לטבעה המשתנה של המלנכוליה.

  על פי האסטרולוגיה העתיקה, הנפש המלנכולית נשלטת על-ידי תנועתו של שבתאי העטור טבעות כלולאה אינסופית, תנועה מחזורית של זמן דחוס – אך מנגד היא נשלטת על-ידי הארץ הקרה והיבשה, הניצבת ללא תנועה במרכזה של כיפת השמים. הבחנה זו נקשרה בתיאוריית ארבע הליחות, שביקשה להסביר את מקורן של המחלות באמצעות חוסר איזון באחד או יותר מארבעה נוזלים בגוף: מרה אדומה (דם), מרה לבנה (ריר), מרה צהובה (מרה) ומרה שחורה (melaina chole), המזוהה עם מזג מלנכולי: נטייה לעגמומיות, הסתגרות והתבוננות פנימית – במקביל לעומק מחשבתי, כישרון יוצא דופן ושאיפה לשלמות. מחשבת המלנכוליה ספחה לאורך השנים גם הבחנות מגדריות, עם תפיסתה כתכונה גברית – בניגוד לעצבות או דיכאון המוערכים פחות, שנקשרו עם הנשיות.

 ההומניסט והפילוסוף האיטלקי מרסיליו פיצ'ינו (Picino,  1499-1433) אִבחן את עצמו כ"טיפוס סטורני" מלידה, שהוגדר בכתביו כשואף אל הנשגב והנעלֶה ובה-בעת מעמיק חקר בירידה אל תהומות ההוויה. הטיפוסים הסטורניים אחוזים בתודעה של חלוף הזמן וארעיות הקיום נוכח הנֶצח חסר התנועה של האלוהוּת. פיצ'ינו, שלא הבחין בין פילוסופיה, דת ומיסטיקה ושאף לאחד את גופי הידע בשלמוּת הוליסטית, העניק למלנכוליה מעמד החורג מן המצב האפל אל אפשרות של יצירה והארה פנימית. המלנכוליה על פי פיצ'ינו אינה עוד הפרעה נפשית, אלא מצב שבו הכישרון האנושי משתחרר מגבולות ומכבלי המסורת וסממן של עומק רוחני וכוח, הנקשר לדמות השליט ההוגה המבקש להבין את העולם. מצד אחד המלנכוליה נחשבת מתת אל וסימן לגדוּלה – ומנגד יש בה סכנה, ביושבה על הגבול הדק בין טירוף לגאונוּת.

התחריט המפורסם של אלברכט דירר, מלנכוליה I (1514), נתפס כדיוקן נפשי של דירר עצמו.  מוצגת בו דמות מכונפת, אלגוריה לרוח המלנכוליה, השקועה בעצמה בחוסר מעש ומוקפת כלי נגרוּת, שעון-חול, כדור וצורות גיאומטריות נוספות – חפצים וכלים הקשורים ביצירה ובמדע וסמלים של ידע ושל זמן. הדמות נשענת בכבדות על ידה, ופניה מהורהרות וקפואות במבט עגמומי. דירר מציג את המורכבות של המצב המלנכולי, במאבק הקשה בין השאיפות הגבוהות של הרוח לבין שקיעתו של הכוח היוצר.

     בראשית העת החדשה באירופה, ספרו העיוני של רוברט ברטון (Burton), אנטומיה של המלנכוליה (1621), ריכז את הידע הרפואי, הפילוסופי והאסטרולוגי הנוגע למלנכוליה כהפרעה, לרבות ההשפעה המכרעת של כוכב הלכת שבתאי על המזג המלנכולי. באיור המופיע בפתח מהדורת 1628 של הספר מוצגים באופן אלגורי עשרה מצבי מלנכוליה ומעליהם כוכב שבתאי. את אחד ממצבי המלנכוליה, שכותרתו "ההיפוכונדר", מייצגת דמות המאזכרת בתנוחתה את התחריט של דירר.

הדימוי הפואטי של המלנכוליה השבתאית לא נעלם מאז, והקשר שמקורו באסטרונומיה העתיקה ומשלב אסטרולוגיה, פסיכולוגיה ומיתוס הותיר את חותמו בשפה, באמנות ובספרות.

מושג האמן או ההוגה ה"מיוסר", בעל הנפש המלנכולית הנעה בין סבל ליצירה, רווח ברומנטיקה ובתרבות המודרנית. בתולדות המיסטיקה היהודית, כבר חז"ל דנו בגורלו של מי שנולד במזל שבתאי: "הילוד ביום כוכב צדק יהיה איש צדקה, […] הילוד ביום מאדים יהיה שופך דמים, […] והילוד ביום שבתאי יהיה בעל מחשבות עמוקות ועצבות" (מסכת שבת, קנ"ו ע"א). ואין לחמוק גם מרוחו של "משיח השקר" שבתי צבי, שיש הטוענים כי סבל ממרה שחורה ואת דבריו מסר ברגעי הארה שבהם חווה את עצמו כשליח אלוהי.

המלנכוליה היא אפוא תנועה מתמדת בין כמיהה לגאולה לבין נפילה לאשליה. בתערוכה היא מוצגת כמרכיב אישיותי וכיסוד הכרחי ליצירה, ומהדהדת את הרבדים ההיסטוריים והמיתיים באמנות העכשווית. העבודות חדורות מבט אינטימי על כאב, הנתפס כהון סימבולי וככוח מניע ליצירה. הן מתחקות אחר המשיכה הרומנטית אל המעמקים האפלים של הנפש – אל אזורי הלא-מודע הכובלים אותנו בדפוסים הרסניים ובו-בזמן מולידים תובנות נעלות.

متلازمة زحل

تُعبّر العبارة "مكتوب في النجوم" عن العلاقة الثقافية والعاطفية والنفسية بين الإنسان والأجرام السماوية، وتُجسد فكرة القدر باعتباره مكتوبًا مسبقًا بتأثير كوني ما ورائي. على مر العصور – بدءًا من علم الفلك في العصور القديمة في اليونان وروما، مرورًا بالتطورات الفلكية في العالم العربي، ووصولًا إلى تجديدات عصر النهضة في أوروبا وحتى الممارسات السحرية في التصوف اليهودي – انتشرت أفكار ورموز تربط بين كوكب زحل والحالة المزاجية المعروفة بالسوداوية (الملنخوليا). كوكب زحل، وهو من أبطأ الكواكب في دورانه حول الشمس، ارتبط بصفات مثل الثقل والتأمل، ويُرافق المعرض كرمز كوني لطبيعة الملنخوليا المتقلبة.

وفقًا لعلم التنجيم القديم، تتحكم حركة زحل – المحاط بحلقات لا نهائية، في النفس الكئيبة، وهير حركة دورية للزمن المكثف. في المقابل، تُحكم هذه النفس من قِبل الأرض الباردة والجافة، الثابتة غير المتحركة في مركز القبة السماوية. هذا التمييز ارتبط بنظرية الأخلاط الأربعة، التي فسّرت الأمراض على أنها نتيجة اختلال في توازن واحد أو أكثلا السوائل الأربعة في الجسد: الدم (المرّة الحمراء)، البلغم (المرّة البيضاء)، الصفراء (المرّة الصفراء)، والسوداء (المرّة السوداء أو melaina chole)) والتي ارتبطت بمزاج الملنخوليا: الميل إلى الكآبة، الانطواء، والتأمل الداخلي – إلى جانب عمق فكري، موهبة استثنائية، والسعي إلى الكمال. على مر الزمن، استدعى التصور عن الملنخوليا أيضًا تفسيرات جندرية؛ إذ اعتُبرت صفة ذكورية بخلاف الحزن أو الاكتئاب اللذين اعتُبرا أقل قيمة وارتبطا بالأنوثة.

المفكر الإنساني والفيلسوف الإيطالي مارسيلو فيتشينو (1433–1499) شخّص نفسه بأنه "نموذج زحليّ" منذ الولادة، الذي عرّفه في تاباته بأنه سعى إلى السمو والتسامي، وفي الوقت نفسه يغوص في أعماق متاهات الكينونة. يعتبر الشخص "الزحلي" بأنه يمتلك وعي حول مرور الزمن وفناء الحياة، في مقابل الثبات السرمدي للألوهية. فيتشينو، الذي لم يميز بين الفلسفة، الدين، والتصوف، وسعى لتوحيد كل أشكال المعرفة ضمن رؤية شمولية، منحم الملنخوليا مكانة تتجاوز الحالة السوداوية إلى مصدر للإبداع والاستنارة الداخلية. الملنخوليا، بحسب فيتشينو، ليست اضطرابًا نفسيًا، بل حالة يتحرر فيها الإبداع البشري من قيود التقاليد، ومُؤشرًا للعمق الروحي والقوة، وترتبط بصورة الحاكم المفكر الساعي لفهم العالم. من جهة، تُعتبر الملنخوليا هبة إلهية وعلامة على العظمة، ومن جهة أخرى، تنطوي على خطر، إذ تقف على الحافة بين العبقرية والجنون.

النقش ألبريخت دورر الشهير ملنخوليا(1514) ، يُعتبر كبورتريه نفسي له. تظهر فيه شخصية مجنحة، استعارة لروح السوداوية، الغارقة في نفسها في حالة من الخمول، محاطة بأدوات نجارة، ساعة رملية، كرة، وأشكال هندسية أخرى – أغراض وأدوات تتعلق بالابداع والعلم ورموز من المعرفة والزمن. الشخصية متكئة بتثاقل على يدها، بملامح جامدة ونظرة حزينة. يُظهر دورر تعقيد الحالة السوداوية، في صراع قاسي بين الطموحات العالية وانحسار القدرة الإبداعية.

في بدايات العصر الحديث في أوروبا، جمع كتاب روبرت بورتون النظري، تشريح السوداوية (1621)، المعرفة الطبية، الفلسفية والتنجيمية المرتبطة بالسوداوية كاضطراب، مشيرًا إلى التأثير الحاسم لكوكب زحل في تكوين المزاج الملنخولي. في إحدى نسخ الكتاب (1628)، يظهر رسم توضيحي يصور عشرة أشكال من الكآبة تعلوها صورة زحل، ومن بينها شخصية "المصاب بالوهم المرضي"، التي تذكر بوضعيتها بنقش دورر.

لم يخافي الرمز الشعري للسوداوية الزحلية منذ ذلك الحين، والعلاقة التي نشأت بين علم الفلك القديم والتنجيم، علم النفس والأسطورة تركت بصمتها في اللغة، الفن والأدب. مفهوم الفنّان أو المفكر "المُعذّب"، صاحب النفس السوداوية التي تتأرجح بين الألم والإبداع، كانت سائدة في الرومانسية والثقافة الحديثة. في تاريخ التصوف اليهودي، تناول الحاخامات أيضًا مصير المولود من برج زحل: "من يولد في يوم كوكب المشتري سيكون إنسانًا صالحًا، […] ومن يولد في يوم المريخ سيكون سفاكًا للدماء، […] ومن يولد في يوم زحل سيكون صاحب أفكار عميقة وحزن"  (التلمود، مبحث السبت، 156، 71). ولا يمكن إغفال ذكر شبتاي تسفي، "المسيح الكاذب"، الذي يُقال إنه عانى من كآبة سوداوية، وكان يُلقي خطبه في لحظات من "استنارة" زائفة شعر فيها بأنه مرسل إلهي.

إذًا، فإن السوداوية تمثل حركة دائمة بين التوق للخلاص والانزلاق إلى الوهم. في المعرض، تُقدّم السوداوية كعنصر من عناصر الشخصية وكأساس ضروري للإبداع، وتردد أصداء الطبقات التاريخية والأسطورية في الفن المعاصر. الأعمال المعروضة مشبعة بنظرة حميمة على الألم، الذي يُنظر إليه كرمز وقوة محركة للابداع. تتقصى هذه الأعمال الانجذاب الرومانسي إلى أعماق النفس المظلمة – إلى مناطق اللاوعي التي تُقيدنا بأنماط مدمرة، وفي الوقت ذاته تُنتج تبصرات سامية.

קרדיט: אלעד שריג