אלה אמיתי סדובסקי: פתאום, כשחשבת שזה כבר איננו

מיצב זה של אלה אמיתי סדובסקי עשוי בטכניקה חדשה בעבודתה, המשלבת סאונד והקרנת וידיאו- אנימציה על מצע של ציורים. עבודת הקולאז' המזוהה עִמה, המורכבת משכבות של ציור – ולעתים גם טקסטיל – בהדבקה ובגריעה, מתעבּה כעת בשכבות נוספות שאינן חומר, ולראשונה בעבודתה הקרנות האנימציה הן מקור האור היחיד המאיר את הציורים.

האנימציה המוקרנת נעשתה בשיטת "סטופ-מושן", על בסיס תצלומים של בובות צבועות מגזירי קרטון, עם מַחברים המאפשרים את תנועתן. הדמויות מצולמות פריים אחר פריים, ערוכות ברצף ומוקרנות בחלל חשוך, באופן השולח אל חזיונות פנס הקסם הזכורים מבתי ילדים בקיבוצים. הפסקול מתקבל כשכבת עור נוספת העוטפת את ההתרחשויות, ומשלב שירת א-קאפלה עם שיחות מוקלטות מארכיון קיבוץ גשר שבו גדלה אמיתי סדובסקי, כאשר בין הקולות נשמע גם קולו של אביה. מיצב הדימויים המורכב, מרובה השכבות והמדיומים, תואם את הדחיסוּת של שכבות הזיכרון המעסיקות אותה.

בעבודותיה חוזרת אמיתי סדובסקי אל חוויות תשתית שנחקקו בילדותה, בבשר נפשה המתהווה. רגשות הילדה שהיתה בעת ההתרחשות, כאשר כישורי הייצוג שלה לא מפותחים עדיין, זוכים בבגרותה לייצוג מאוחר, ותכנים מאיימים שהודחקו עולים ומוצאים ביטויים בהווה. אירועי השבעה באוקטובר 2023 הניעו את "חזרת המודחק" והציפו אצלה זיכרונות מוקדמים משנות מלחמת ההתשה, שהותירו עקבות בשנים הרכות של ראשית חייה. עבודותיה מַתוות אפוא מסע של חיים באזורי גבול: חיים המתנהלים בין זמן הווה לזמן עבר, זמן הזיכרונות מקיבוצה היושב על קו הגבול הגיאוגרפי, ובין גבולות הנחצים גם בתוך הבית פנימה.

הגבול מופיע ביצירתה כקו המים של נהר הירדן, המפריד בין חלקו העליון והמואר של המיצב (החיים על פני האדמה) לבין חלקו התחתון, החשוך, שבו מתרחשות מלחמות ורוחשים כל אותם דברים שמְזמן החושך. מעֵבר לנהר הירדן, שעל גדתו יושב הקיבוץ שבו גדלה, שוכן הלא-נודע, המסוכן והמאיים, שה"גשר" בשֵׁם קיבוצה מבטא כמיהה לאיחוי הגלום בחצייתו. כשער הכניסה של עם ישראל לארץ המובטחת, נהר הירדן המיתולוגי מסמל גם את קו הגבול שבין שלבי ההתהוות ההיוליים לבין קיומו הריבוני של העם בארצו, בין גלות למולדת.

גבול גיאוגרפי נוסף הנוכח בעבודותיה של אמיתי סדובסקי הוא פני הקרקע. מאחר שבעת מלחמת ההתשה, במשך שלוש שנים מחייה, החיים מעל פני הקרקע, בקו האש, היו נתונים בסכנה – חלקים נכבדים משנות ילדותה נדחקו אל מתחת לפני השטח, אל המקלט התת-קרקעי, הרחק מאור השמש. נראה כי הצורך להבטיח את הקיום על-ידי מציאת מחסה במעבה האדמה השפיע על הנפש הרכה, שפרויד כבר תיארה כקרחון שרובו שרוי מתחת לפני המים.

אמיתי סדובסקי חוזרת בעבודתה לאירועים שהתרחשו מאז היתה בת ארבע – גיל "גבולי", שהשנים הקודמות לו נתונות ב"אמנזיית ילדוּת", בלשונו של פרויד. בדרך כלל, תקופת חיים זו לא מותירה בנו זיכרונות מודעים, שכן החוויות שחווים בה לא הופכות לחומרים מנטליים הניתנים לייצוג ולאחסון מתויג בזיכרון. לצד הזיכרונות החזותיים שעליהם נסמכת אמיתי סדובסקי מהבהבים אפוא גם "זיכרונות" לא-מיוצגים, שהגישה אליהם מוגבלת; זיכרונות אלה כמו צרובים בגוף ומתבטאים כסימפטומים, כצורות התנהגות, כאימה חסרת שם.

אחת הדמויות המופיעות בעבודה היא צילי אמיתי, סגנית מפקד עמדה קדמית בקיבוץ גשר בזמן מלחמת העצמאות. עם פלישת הלגיון הערבי וצבא ירדן לעמק הירדן, נשארה אמיתי לבדה בעמדה הקדמית לאחר שכל שאר הלוחמים שלצדה נפצעו או נהרגו. היא ביקשה מסגן מפקד הכוח, שהחזיק בעמדה אחורית, להתפנות מעמדתה – אך הוא סירב ושלח אותה להמשיך להילחם. כוח חילוץ שהגיע לעמדה כעבור כ-24 שעות מצא אותה מחזיקה בקו לבדה.

בליל המתקפה פונו כל ילדי הקיבוץ, בהם ילדיה של צילי אמיתי – בנה בן החמש עמוס ובתה התינוקת יעל, ואיתם בעלה אברהם – אל מנזר בחיפה. הפינוי התבצע ברגל דרך השדות, תחת הפגזה בלתי פוסקת. במהלך המסע, באזור יבנאל, תקפו את השיירה מטוסים ירדניים, אך בדרך נס ניצלו כולם. עמוס הילד לא מצא את נעליו וצעד כל הדרך ברגליים יחפות. כעבור שנתיים, עם חזרת הילדים לקיבוץ, איתר עמוס את הנעליים במקום שבו הסתיר אותן בקיר המקלט.

התערוכה מתבססת על מחקר ארכיוני ועדויות אישיות מימי מלחמת העצמאות ומלחמת ההתשה, ומביאה לראשונה את סיפורה של צילי אמיתי, שבניגוד לסיפור "הנעליים של עמוס" – לא סוּפּר מעולם. שם התערוכה מצטט מדברי חיים גורי בראיון לארי שביט (הארץ, 3.3.2000): "בארץ הזו העבר הוא תמיד הדבר הכי אקטואלי, כי זה תמיד חוזר. ופתאום, כשחשבת שזה כבר איננו, זה נוקם את נקמתו".

إيلا أميتاي سدوبسكي:

فجأة، بينما اعتقدتي أنه غير موجود

القيّمة: نيطاع چال عتسمون

هذا العمل التركيبي للفنّانة إيلا أميتاي سدوبسكي مصنوع بتقنية جديدة في مسيرتها، والتي تجمع بين الصوت وعرض فيديو أنيمي على خلفية اللوحات. فن الكولاج الذي يميز أعمالها، والمكوّن من طبقات من الرسم – وأحيانًا من النسيج – باستخدام اللصق والحذف، أصبح الآن أكثر كثافة عبر إضافة طبقات غير مادية، ولأول مرة في أعمالها تصبح عروض الأنيمي مصدر الضوء الوحيد الذي يضيء اللوحات.

تم إنتاج الأنيمي بتقنية "إيقاف الحركة"، استنادًا إلى صور دمى مصنوعة من قصاصات كرتونية ملونة، مع مفاصل تتيح حركتها. تم تصوير الشخصيات إطارًا تلو الآخر، وتُعرض بشكل متتالٍ في غرفة مظلمة، مما يعيد إلى الأذهان مشاهد فوانيس السحر التي كانت تُعرض في بيوت الأطفال في الكيبوتسات. أما الشريط الصوتي فيضيف طبقة جلد إضافية تغلف الأحداث، ويجمع بين الغناء "أكابيلا" (الأسلوب الكنسي) وتسجيلات أرشيفية من كيبوتس "جيشر" الذي نشأت فيه أميتاي سدويسكي، ومن بين الأصوات يمكن أيضًا سماع صوت والدها. يُجسّد هذا العمل التركيبي متعدد الطبقات والوسائط كثافة طبقات الذاكرة التي تشغل الفنّانة.

تعود أميتاي سدوبسكي في أعمالها إلى تجارب تأسيسية رُسخت في طفولتها، في أعماق وجدانها المتشكل. فمشاعر الطفلة التي كانتها وقت وقوع الأحداث، حين لم تكن أدوات التعبير لديها قد تطورت بعد، تحظى في نضجها بفرصة تمثيل متأخر، وتبرز محتويات مهددة كانت قد كُبِتت لتجد الآن تعبيرًا لها في الحاضر. حرّكت أحداث السابع من تشرين الأول 2023 "عودة المكبوت"، وأثارت لديها ذكريات مبكرة من حرب الاستنزاف، التي تركت آثارًا في سنواتها الطفولية الأولى. ترسم أعمالها إذًا رحلة حياة في مناطق حدودية: حياة تدور بين الزمن الحاضر والزمن الماضي، زمن الذكريات من الكيبوتس الواقع على خط الحدود الجغرافية، وحدود تُخترق حتى داخل المنزل ذاته.

تظهر الحدود في أعمالها كخط الماء لنهر الأردن، والتي تفصل بين الجزء العلوي والمضيء من العمل التركيبي (الحياة فوق سطح الأرض) وبين الجزء السفلي المظلم، حيث تدور الحروب وجميع الأمور التي يستدعيها الظلام. وعلى الجانب الآخر من نهر الأردن – حيث يقع الكيبوتس الذي نشأت فيه – يقبع المجهول والخطر والتهديد، الذي يرمز اسم الكيبوتس "جيشر" (جسر) إلى التوق إلى الالتئام المتمثل في عبوره. وكبوابة دخول بني إسرائيل إلى الأرض الموعودة، كما يرمز نهر الأردن الأسطوري إلى الحد الفاصل بين مراحل التكوين البدائية وبين الوجود السيادي للشعب في وطنه، بين المنفى والوطن.

حد جغرافي آخر حاضر في أعمال اميتاي سدوبسكي هو سطح الأرض. فخلال حرب الاستنزاف، التي استمرت ثلاث سنوات من حياتها، كانت الحياة فوق سطح الأرض – على خط النار – محفوفة بالخطر، ما أقصى جزء كبير من طفولتها وكبتع تحت سطح الأرض، في الملجأ، بعيدًا عن ضوء الشمس. يبدو أن الحاجة إلى ضمان البقاء من خلال اللجوء إلى أعماق الأرض أثّرت على نفسيتها الرقيقة، والتي وصفها فرويد بأنها جبل جليدي يغوص معظمه تحت سطح الماء.

تعود أميتاي سدويسكي في أعمالها إلى أحداث وقعت عندما كانت في الرابعة من عمرها – وهو عمر "حدودي"، حيث أن السنوات السابقة له خاضعة لما وصفه فرويد بـ"فقدان الذاكرة الطفولية". فعادةً لا تترك هذه المرحلة فينا ذكريات واعية، لأن التجارب التي نختبرها خلالها لا تتحول إلى مواد ذهنية قابلة للتمثيل والتخزين المصنّف في الذاكرة. إلى جانب الذكريات البصرية التي تعتمد عليها أميتاي سدوبسكي، تومض أيضًا "ذكريات" غير ممثلة، الوصول إليها محدود؛ وكأنها محفورة في الجسد وتُعبّر عن نفسها بأعراض، وسلوكيات، ورعب بلا اسم.

أحد الشخصيات الظاهرة في العمل هي تسيلي أميتاي، نائبة قائد موقع أمامي في كيبوتس "جيشر" خلال حرب 1948. عندما اقتحم الفيلق العربي وجيش الأردن غور الأردن، بقيت أميتاي وحدها في الموقع بعد إصابة أو مقتل جميع المقاتلين الذين كانوا معها. طلبت من نائب قائد القوة الذي تمركز في الخلف أن يسمح لها بالانسحاب، لكنه رفض وأمرها بمواصلة القتال. وبعد حوالي 24 ساعة، عثرت قوة إنقاذ وصلت إلى الموقع عليها وهي لا تزال صامدة في الخط وحدها.

في ليلة الهجوم، تم إجلاء جميع أطفال الكيبوتس، ومن بينهم طفلا تسيلي أميتاي – ابنها عموس (5 سنوات) وابنتها الرضيعة ياعيل، وزوجها أيرهام – إلى دير في حيفا. تم الإخلاء سيرًا على الأقدام عبر الحقول، تحت قصف مستمر. في منطقة يينئيل، تعرض الموكب لهجوم من طائرات أردنية، لكنهم نجوا بأعجوبة. عموس، الطفل، لم يجد حذاءه ومشى طوال الطريق حافي القدمين. وبعد عامين، عندما عاد الأطفال إلى الكيبوتس، عثر عموس على الحذاء في المكان الذي خبأه فيه داخل جدار الملجأ.

\يعتمد المعرض على بحث أرشيفي وشهادات شخصية من حرب عام 1948 وحرب الاستنزاف، ويعرض للمرة الأولى قصة تسيلي أميتاي، التي لم تُروَ من قبل – على عكس قصة "حذاء عموس" المعروفة. اسم المعرض مقتبس من أقوال الشاعر حاييم غوري في مقابلة مع أري شڨيط (صحيفة هآرتس، 3.3.2000): "في هذه البلاد، الماضي هو دائمًا الشيء الأكثر راهنية، لأنه دائمًا يعود. وفجأة، عندما تعتقد أنه قد زال، ينتقم لنفسه."

تخطيط وإدارة المشروع: چيلي شݒيرا

مساعدات الأنمي: كرمل ڨردي، استير كراوز، نعمة سدوبسكي

تحرير الفيديو وترسسيم: أوري نوعام

التكوين: نيتاي كلاي

تسجيل، ميكس وتحرير الصوت: سوف نيكريتين

غناء: نيتاي كلاي، دوريات برملي

أصوات وغنا (أرشيف): عموس أميتاي

المعرض بدعم المجلس الإقلييمي عيمق همعينوت ومؤسسة ݒلوموس للفن